خسرو پوربخشنده - میراث خبر - گروه اجتماعی: تاريخ كهن ري و سير پيشرفت تمدن در اين خطه نياز به بحثي گسترده دارد كه در اين مختصر، مجال آن نيست منظور از نوشتن اين مقاله كوتاه مكان‌يابي يكي از آثار با ارزش باستاني ري است كه تاكنون با وجود كاملا مشخص بودن محل آن در معرفي مكان آثار اشتباهي وجود داشته است كه اين خطا در تحقيقات بعدي كه با استناد به گزارش حفار صورت گرفته اثر گذاشته است. ري از دوران پيش از تاريخ و در تمامي دوران تاريخي و اسلامي تا به امروز در صحنه تاريخ و فرهنگ ايران حضور داشته است و حفاري‌هاي باستان‌شناسي از تمامي اين دوران‌ها مدارك مستدلي را ارايه داده است، در اين مقاله صرفنظر از دوران پيش از تاريخ و اوايل دوران تاريخي صرفا از دوره ساساني به طور مختصر بحث خواهد شد.
اردشير اول بنيانگذار سلسله ساساني در سال (223 ميلادي) با شكست دادن اردوان پنجم حكومت ساساني را براساس وحدت مذهبي و ستايش اهورامزدا پايه‌گذاري كرد، در اين دوره آتشكده‌هاي مهمي در نقاط مختلف ايران با تفكر خاصي ساخته شدند كه هر كدام به طبقه‌اي خاص اختصاص داشته‌اند. از اين دوره آثار قابل توجهي در ري بر جاي مانده است كه زينت‌بخش موزه‌هاي داخل و خارج از كشور مي‌باشند از جمله اين آثار گچ‌بري‌هاي بسيار زيبايي است كه از محوطه باستاني عشقآباد به دست آمده و آن را به اشتباه از آثار چال‌طرخان يا (چال‌طرخان عشقآباد) معرفي كرده‌اند، اين انتساب غلط كه هيچ ارتباطي از نقطه‌نظر معرفي مكان كشف با مكان واقعي آنها ندارد در جايگاه معرفي آنها در موزه ملي ايران به تبع گزارش حفار تكرار شده است. لذا ضمن ارايه توضيح كوتاهي از آثار برجاي مانده در محوطه باستاني عشقآباد به منظور سهولت در دستيابي به اين محوطه باستاني و با ارزش فرهنگي و تاريخي ضمن توضيح موقعيت روستاهاي مورد نظر مكان دقيق آن را مشخص مي‌نمايد.
روستاي چال‌طرخان (چال تلخان):
ده جزو دهستان قلعه نو بخش كهريزك شهرستان ري مي‌باشد كه در 51 درجه و 28 دقيقه طول و 35 درجه و 30 دقيقه عرض جغرافيايي و در ارتفاع 983 متر از سطح دريا واقع شده و در حدود چهار كيلومتري جنوب غرب قلعه نو خالصه قرار گرفته است، در محدوده روستا دو تپه از اواخر دوره تاريخي و اواسط دوره اسلامي به نام‌هاي تپه شغالي و تپه موشي وجود داشته‌اند كه متاسفانه تپه شغالي را تسطيح كرده‌اند.
روستاي عشقآباد:
ده جزو دهستان قلعه نو، بخش كهريزك شهرستان ري مي‌باشد كه در 51 درجه و 30 دقيقه طول و 35 درجه و 27 دقيقه عرض جغرافيايي و در ارتفاع 935 متري از سطح دريا واقع شده است. عشقآباد در حدود يازده كيلومتري جنوب قلعه‌نو و حدود چهارده كيلومتري جنوب شرق ري قرار دارد، نام عشقآباد با توجه به وجود آثار قلعه عشقآباد كه از اواسط دوره تاريخي تا اوايل دوره اسلامي قدمت دارد احتمالا اشك‌آباد بوده كه تبديل به عشقآباد شده است كه اين نام نيز مي‌تواند ريشه در دوره تاريخي داشته باشد.
با توجه به موقعيت مكاني دو روستاي چال‌طرخان (چال تلخان) و عشقآباد كه در حدود 5/4 كيلومتر با هم فاصله دارند و در ميان اين دو روستا و نزديك‌تر به روستاي عشقآباد، روستاي نظرآباد قرار گفته است حفار مي‌توانسته به منظور سهولت در مكان‌يابي از نام نظرآباد و عشقآباد و يا روستاي حميدآباد در حدود 5/1 كيلومتري شرق عشقآباد كه در نزديك‌ترين فاصله نسبت به دو روستاي ديگر (نظرآباد و چال‌طرخان) به عشقآباد قرار دارد استفاده نمايد كه در اين صورت يافتن محل آثار با اشكال كمتري مواجه مي‌شده است.
محققان و علاقه‌مندان به مطالعه آثار دوره ساساني كه فقط در كتاب‌ها با نام چال‌طرخان آشنا شده و گچ‌بري‌هاي معرفي شده به نام چال‌طرخان را در موزه ملي ايران مشاهده كرده‌اند در يافتن محل كشف آثار هميشه دچار مشكل بوده‌اند، لذا در اين مقاله وضعيت فعلي آثار عشقآباد توضيح داده مي‌شود.
قلعه (تپه) عشقآباد:
تپه يا قلعه عشقآباد به وسعت حدود 80×80 متر و به ارتفاع حدود 12 متر از سطح دشت مي‌باشد كه به صورت قلعه‌اي با چهار برج با خشت‌هاي 10×40×40 و 10×20×20 سانتي‌متر روي مصطبه‌اي خشتي قرار گرفته است. پنهاي باروها در پايين به سه متر مي‌رسد كه در قسمت‌هايي از خشت‌هاي 15×50×50 سانتي‌متري نيز استفاده شده است، محوطه داخلي قلعه در بالا به كلي درهم ريخته و برج‌ها و باروها نيز در بيشتر قسمت‌ها تخريب شده‌اند. قلعه عشقآباد در دوره اسلامي نيز مورد استفاده قرار گرفته است كه آثار اين دوره را به صورت خشت‌هاي 7×21×21 سانتي‌متر در بخش شرقي قلعه مي‌توان مشاهده كرد.
در سطح قلعه (تپه) عشقآباد، به تعداد انگشت شمار سفال‌هاي بدون لعاب ساده آجري و نخودي و سفال‌هاي لعابدار به رنگ‌هاي سبز و آبي اوايل دوره اسلامي پراكنده مي‌باشند. قلعه عشقآباد را مي‌توان با آثار مشابه ديگر در محدوده شهر ري نظير قلعه طالب‌آباد و قلعه كامين (قلعه سرخ) حكيم‌آباد كه از نظر مصالح و سبك معماري نزديك به هم مي‌باشند در ارتباط دانست. در حدود يكصدمتري شمال قلعه عشقآباد آثار معماري به صورت حصاري از خشت‌هاي 10×40×40 سانتي‌متري بر جاي مانده كه تالاري ستون دار به وسعت در حدود 20×30 متر را محصور كرده است، در طول تالار آثار سه ستون آجري در يك رديف كه با آجرهاي 7×30×30 سانتي‌متري و ملات ساروج با پي از سنگ لاشه به فاصله 10 متر از هم ساخته شده‌اند بر جاي مانده است، قطر دايره ستون‌ها 210 سانتي‌متر بوده و آجرها به صورت نره‌چين روي دو رگ آجر خفته‌چين در پيرامون دايره كار شده‌اند سطح دايره نيز با آجر فرش شده است. عكس‌هاي هوايي بر جاي مانده از عمليات پاكسازي و پلان حفاري، ستون‌ها را در دو رديف سه تايي نشان مي‌دهند كه در مجموع، اين تالار داراي شش ستون كامل بوده كه احتمالا مجددا در زير خاك مدفون شده‌اند. در گزارش حفاري به وجود گچ بري‌هايي روي ديوارهاي دور تالار اشاره شده است كه امروزه هيچ اثري از آنها بر جاي نمانده است.
در بخش شمال غربي تالار آثار با ارزشي از خشت به صورت مجموعه اتاق‌هايي بر جاي مانده كه از خاك انباشته شده است، اما با توجه به نقشه‌هاي كاوش اين بخش نيز داراي تالاري سراسري در جهت شرقي، غربي بوده است.
متاسفانه در اثر مرور زمان و عدم توجه به اين آثار محوطه باستاني عشقآباد را مجددا خاك زمان پوشانده است ولي اين بار آنچه كه سال‌ها در دل خاك امين با نيمه جاني از گذشته به سلامت مانده بود با سر بر آوردن از دل خاك به كمك باستان شناسان همچون بسياري از محوطه‌هاي ديگر باستاني به نابودي كشانده شده است.
در بين اهالي عشقآباد و روستاييان اطراف، اين باور وجود دارد كه محوطه عشقآباد يك معبد زرتشتي بسيار مقدس بوده است كه اين باور نمي‌‌تواند از حقيقت به دور باشد. در اين مقاله لازم مي‌داند قسمتي از متن گزارش بررسي محوطه‌هاي باستاني شهر ري در خصوص محوطه باستاني عشقآباد را تكرار نمايد.
محوطه باستاني عشقآباد:
بسياري از محققان و علاقه‌مندان به آثار باستاني اگر قصد تحقيق در مورد آثار به دست آمده از محلي معروف به چال‌تلخان را داشته باشند شايد با تحقيقات محلي نتوانند به راحتي به محل آثار موردنظر خود دسترسي پيدا كنند. علت اين امر از اشتباه بزرگي ناشي مي‌شود كه در معرفي محل آثار از زمان حفاري اشميت تاكنون توسط حفار و ديگر محققاني كه بدون كنجكاوي آثار عظيم روستاي عشقآباد را به تبعيت از گزارش حفار به نام چال طرخان معرفي كرده‌اند، مي‌باشد. محلي كه اشميت در تابستان سال 1315 شمسي (1936) به نام چال طرخان كه نام محلي و اصيل آن به نام چال‌تلخان است معرفي مي‌كند و آثار دوره ساساني به دست آمده را به نام آن روستا مي‌شناساند. در حدود پنج كيلومتري شمال محل اصلي آثار يعني روستاي عشقآباد قرار دارد كه هيچ ارتباطي ميان اين دو منطقه وجود ندارد. در محدوده چال‌تلخان فقط دو تپه به نام‌هاي تپه شغالي و تپه موشي وجود داشته‌اند كه تپه شغالي را در چند سال اخير تسطيح كرده‌اند و اساسا اهالي چال‌تلخان از وجود آثار منسوب به روستاي خود به غير از دو تپه فوق‌الذكر در محدوده چال‌تلخان بي اطلاع مي‌باشند. در حد فاصل ميان روستاي چال‌تلخان و عشقآباد يا (اشك آباد) روستاي نظرآباد قرار گرفته است كه حفار مي‌توانسته با استفاده از نام اين روستا محل آثار را نزديك به آن معرفي نمايد. تپه يا قلعه عشقآباد در محدوده روستاي عشقآباد قرار گرفته و از گذشته دور نيز هيچ گاه اين محل جزو چال‌تلخان محسوب نمي‌‌شده است و حتي اهالي چال‌تلخان نيز با اين آثار بنام روستاي خود بيگانه بوده و مي‌باشند. كهنسالان عشقآباد از اين آثار به عنوان آتشكده و معبد نام مي‌برند و نسل حاضر نيز اين محل را با همين عنوان مي‌شناسند و هيچ ارتباطي ميان عشقآباد و چال‌تلخان قائل نيستند. در نقشه‌ها و تصاوير مورد استفاده در كتاب چال‌تلخان تالار ستون‌داري با شش ستون آجري در دو رديف سه تايي نشان داده شده است كه با ديوارهايي خشتي محصور شده است. ستون‌ها و ديوارها با پوششي از گچ با نقوش قالب زده تزيين شده بودند، از آن آثار امروزه فقط دو ستون كه در حال تخريب مي‌باشند بر جاي مانده‌اند و ديوارهاي خشتي نيز نسبت به زمان حفاري صدمه بسيار ديده‌اند.
همان طوري كه اشاره شد، معرفي محل اين اثر باارزش از ابتدا اشتباه بوده و محققان بعدي نيز بدون توجه به اين اشتباه و به تبعيت از گزارش حفار (اشميت) در معرفي اين محل اين اشتباه را تكرار كرده‌اند به گونه اي كه آثار به دست آمده از عشقآباد، حتي در فرهنگ‌ها نيز به نام چال‌تلخان يا چال طرخان معرفي شده‌اند.
محوطه باستاني عشقآباد در تاريخ (30/3/1315) مطابق با هشتم ژوئن 1936 به شماره (255) در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. در پرونده ثبتي مشخصات بنا را چنين نوشته‌اند:
(مشخصات بنا: سطح زميني به شعاع سيصدمتر كه مركز آن وسط تپه بزرگي معروف به چال‌تلخان باشد.)
با توجه به اينكه حتي در معرفي نام تپه نيز اشتباه شده است، لذا به منظور پيشگيري از اشتباه آيندگان موارد زير پيشنهاد مي‌گردد:
1- جهت رفع اين خطا ضروري است كه پرونده مطالعاتي محوطه باستاني عشقآباد تهيه و نسبت به تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپه عشقآباد تحت عنوان محوطه باستاني عشقآباد اقدام گردد و نام ثبتي اثر از چال‌تلخان به عشقآباد اصلاح گردد.
2- پس از انجام پيشنهاد فوق به مديريت موزه ملي ايران پيشنهاد شود تا نسبت به اصلاح زيرنويس آثار مكشوفه منسوب به چال‌تلخان به نام واقعي آن (عشقآباد) اقدام نمايند.
در محدوده شهرستان ري آثار بسيار با ارزشي از ديدگاه تاريخي و فرهنگي و به خصوص گردشگري وجود دارد كه بسيار ناشناس مانده و در حال تخريب مي‌باشند. اما محوطه باستاني عشقآباد از جمله آثاري است كه روي آن مطالعه شد، اما به حال خود رها شده است. با تمامي تخريب‌ها و آسيب‌هاي وارده بر محوطه عشقآباد مي‌توان با توجه به آثار باقي مانده از ديوارها با كمترين هزينه ممكن ضمن پاكسازي محوطه نسبت به مرمت و احيا بسياري از بخش‌هاي آن اقدام نموده و اين محوطه با ارزش باستاني را در معرض ديد و مطالعه قرار داد.
محوطه باستاني عشقآباد در صورت مرمت و محصور شدن به علت همجواري با مجموعه باستاني تپه ميل مي‌تواند از ديدگاه گردشگري بسيار مورد توجه قرار گيرد
ورود به حساب کاربری
زندگی کتابی است ، که بدون سفر یک صفحه آن بیشتر خوانده نمی شود.
