حدود 135 سال پيش در سال 1291 ه.ق ناصرالدين شاه پس از بازگشت از نخستین سفر خود به فرنگ دستور داد باغي بين قصر قجر (زندان قصر) و باغ نگارستان (ضلع شمالي ميدان بهارستان) احداث كنند و عمارتي چهار طبقه را در آن پايه ريزي كرد كه اين باغ و عمارت‌هاي آن به عشرت آباد معروف شد. اعتماد السلطنه در خاطرات خود مي‌نويسد: «در داخل اين باغ عمارات بديع و ابنيه رفيع ، كاخ‌هاي وسيع و كوشك‌هاي منیع ساخته و افراخته شده است.
وي از اين باغ به عنوان بوستان مينو نشان ياد كرده است. از عمارت‌هايي كه او ذكر مي‌كند امروز فقط بناي برج در جنوب و دو بناي ديگر در قسمت شمالي اين فضا بر جاي مانده است و با توجه به وضعيت نابسامان برج اگر به آن رسيدگي نشود، يا خود فرو مي‌ريزد و يا به سرنوشت ساير ابنيه اين باغ دچار شده و تخريب مي‌شود.
بناي مذكور داراي پلان مستطيل شكل است و جرزها در چهار گوشه بنا از ابتدا تا به انتها (كف طبقه چهارم) با كمي عقب‌نشيني در هر طبقه كاهش ضخامت دارند و در واقع جرزها به سمت داخل بنا متمايل شده‌اند كه اين اقدام فني پس از ساليان متمادي كم توجهي به برج مهم ترين عامل ايستايي آن تا به امروز بوده است. مصالح به كار رفته در اين برج شامل موارد زير است:
1.آجر كه سازه اصلي بنا و بخش‌هايي از نماي آن را شكل داده است.
2.سنگ كه در بخش‌هاي تحتاني (ازاره) به كار رفته و بر روي آن اشكال طبيعي (گل و بوته) حجاري شده است.
3.چوب كه جهت پوشش (خرپا بام) و ساخت در و پنجره‌ها و همچنين به عنوان عامل تعديل كننده حركت‌هاي ناشي از زلزله در بين جرزها و ديوارها و نعل درگاه‌ها به كار رفته است.
استفاده از دوره‌هاي متنوع معماري ايران از جمله قوس‌هاي تيزه‌دار كه نقش بار‌برداشته و علاوه بر انتقال و تقسيم نيرو به جرزها در امر سبك‌سازي بدنه‌هاي فوقاني نيز كاربري دارند و به همراه قاب‌هاي كاشيكاري كه بر روي سطوح چهارگانه نما صحنه‌هايي از مينياتورهاي ايران شامل شكار طبيعت و پرندگان را با كاشي‌هاي الوان به رنگ‌هاي فيروزه‌اي، سفيد، قرمز، سبز و زرد به نمايش گذاشته‌اند، از خصوصيات بناي مذكور است، در تركيب با هم، تزيينات بيروني بنا را تشكيل مي‌دهند.
در ضلع غربي اين بنا استخري مدور و بزرگ ساخته شده بود كه توسط قناتي آبگيري مي‌شد و آب در آن پيوسته جريان داشته است و اطراف آن 40 اتاق به سبك پلاژهاي فرنگي تعبيه شده بود. به منظور دستيابي به طبقات فوقاني برج در ضلع غربي پلكاني تعبيه شده است كه از طبقه همكف به نخستين طبقه راه مي‌برد، اين طبقه داراي يك تالار در وسط و دو اتاق در دو طرف شرقي و غربي آن است. طبقه دوم به علت دارا بودن تزيينات آينه‌كاري، گچبري، مقرنس‌كاري و همچنين نقاشي‌هاي كم نظير گل و بوته كه روي پارچه نقش شده و بر روي بدنه سقف اتاق‌هاي مجاور نصب شده است (شايد نخستين كاغذ ديواري كه ناصر الدين شاه با خود از فرنگ آورده است) و به دليل پوسيدگي بيش از حد، بخش‌هايي از آن تخريب شده و بخش‌هاي باقي‌مانده آن در حال نابودي است كه مهم‌ترين بخش اين برج را شكل مي‌دهد. طبقه سوم نيز به جاي اتاق‌هاي دوگانه جانبي دو ايوان شرقي و غربي و يك ايوان در شمال تالار دارد كه بدنه‌هاي آن داراي گچبري نفيسي است. همچنين به منظور سبك‌سازي و شكل‌دهي فضاي باز ايوان‌ها كه چشم‌اندازهاي زيباي اطراف برج از جمله: (قله دماوند در شمال شرقي برج، تهران و دشت ري در جنوب، رشته كوه البرز در شمال، دشت و تپه ماهورهاي زيبا در غرب را به نمايش مي‌گذارد)، ستون‌هاي مدور آجري‌اي اجرا شده كه بخشي از بار سقف با پوشش شيرواني را تحمل مي‌كند. بين اين ستون‌ها حفاظ‌هاي چدني (معجر) با طرح گياهي قرار داشته كه در حال حاضر يك نمونه از آن باقي مانده است.
همچنين بخش‌هايي از سقف تالار طبقه سوم (پوشش بام) فرو ريخته و فضاي خالي زير شيرواني مأمني براي كبوتران چاهي شده است. در و پنجره‌هاي چوبي و ارسي تالارها به شدت دچار فرسودگي شده و از شيشه‌هاي رنگارنگ آن چيزي جز دو قطعه شيشه بر جاي نمانده و فضولات پرندگان سطح اين طبقه را پوشانده است.
«حجت بلاعي» در مورد بناي عشرت‌آباد مي‌نويسد: «ناصرالدين شاه عمارت كلاه فرنگي را براي اقامت انيس‌الدوله تخصيص داد. ... وقتي كابينه سيد ضياءالدين سقوط كرد قرار شد كه قوام‌السلطنه زنداني عشرت‌آباد، زمام امور را به دست گيرد.»
وي مي‌افزايد: «رييس تشريفات دربار احمدشاه مي‌گويد: بر حسب امر احمدشاه به عشرت‌آباد و ... قوام‌السلطنه در تالار آيينه مشغول اداي فرضيه بود.»
به طور معمول بناهاي تاريخي كه در محدوده پادگان‌هاي نظامي واقع شده‌اند به علت وضعيت خاص اين اماكن كمتر مورد عنايت مسئولان قرار گرفته و عمدتا يا در آنها دخل و تصرف شده و يا تخريب شده‌اند و اين به دليل هزينه‌هاي بالاي نگهداري، از يك سو و نداشتن امكانات به روز اين ابنيه جهت استفاده از آن و عدم شناخت و آشنايي ساكنان با ضوابط مربوط به حفاظت اين گونه بناهاي تاريخي است. برج عشرت‌آباد به دليل ويژگي‌هاي خاص خود و همچنين امكانات بالقوه آن از جمله امتياز تشريح تهران قديم از فراز طبقه فوقاني و رويت لكه‌هاي پراكنده تاريخي موجود در شهر كه قابل ديدن است، از قبيل كاخ صاحبقرانيه، امامزاده قاسم، بقعه سرقبر آقا، شمس‌العماره، مدرسه سپه‌سالار و ... و به دست دادن تصويري از تهران قديم كه مي‌توان براساس آن مسيرهاي قابل دسترسي را طبق شواهد و مستندات تاريخي براي گردشگران توضيح داد موقعيت منحصر به فردي دارد و مي‌توان آن را در رديف برج معروف پيزاي ايتاليا قرار داد. هر چند برج‌سازي در ايران از ديرباز رواج داشته و هم اكنون نيز برج‌هاي معروفي از دوره هخامنشي تا امروز در بخش‌هاي مختلف كشور به چشم مي‌خورد ولي هيچكدام از آنها تنها به منظور سكونت ساخته نشده‌اند و به همين دليل برج مذكور به عنوان نخستين برج تفريحي و استراحتگاهي در بين ساير بناهاي مرتفع تاريخي موجود در ايران جايگاه ويژه‌اي دارد و تا به حال برپاي ايستاده است. وقت آن است كه مسئولان ذي‌ربط هر چه سريع‌تر نسبت به مرمت و احيا آن همت گمارند تا يك اثر ارزنده هنري و معماري و يكي از شناسنامه‌هاي تهران قديم به عنوان سند هويت پايتخت ايران براي آيندگان حفظ شود و از طرفي با توجه به اينكه اتوباني در ضلع شرقي اين بنا در دست احداث است، لازم است كه فضايي به اين برج اختصاص يابد و آن را از پادگان مستقل كند تا دسترسي بازديدكنندگان و گردشگران به آن با سهولت انجام شود. كاوش‌هاي باستان‌شناسي مي‌تواند بخش‌هاي باقي مانده استخر و مستحدثات مربوط به آن را آشكار كرده و برگي از تاريخ عيش و عشرت شاهان قاجاري را به نمايش بگذارد.
مهدی معمارزاده - میراث خبر - گروه اجتماعی
