قاسم جاني_ ايران يکي از مراکز تمدن جهان بوده و محدوده استان ايلام فعلي به دليل قرار گرفتن بين فلات ايران و تمدن بين‌النهرين و قرارگيري در محدوده رشته کوه زاگرس از مراکز بسيار با اهميت ايران و حتي جهان به لحاظ تاريخي محسوب مي‌شود و بسياري از تحقيقات به عمل آمده باستان شناسي موکد اين امر مهم است.
دوران پيش از تاريخ:
از دوران پيش از تاريخ که زندگي به صورت غارنشيني و کوچ‌نشيني و شکار رواج داشته، آثار و يافته‌هاي زيادي در دنيا وجود ندارد، ولي برخي از مطالعات بيانگر وجود زندگي به صورت گسترده در اين دوران در استان ايلام است.
پناهگاه‌ها و زيستگاه‌هاي صخره‌اي که مربوط به دوران زارزين است و ميراث هزاران ساله شکارچيان عصر سنگ به شمار مي‌رود در استان ايلام کشف و ثبت شده‌اند ون عمدتاً در دره هليلان و تنگه قوچعلي و ارغوان شهر ايلام قرار دارند.
اين آثار مربوط به دوران پارينه سنگي است که از حدود 5/2 ميليون تا 12 هزار سال پيش مسکن انسان‌هاي نخستين بوده است.
در دره هليلان که توسط يک هيات بين‌المللي به سرپرستي کريستين سن مورد مطالعه قرار گرفته آثار مهمي از زندگي دوران اواخر نوسنگي (هزاره ششم تا پنجم قبل از ميلاد) به دست آمده است.
دوران انقلاب نوسنگي:
از اين دوران که دوره آغاز زندگي شهر نشيني و کشاورزي و اهلي کردن حيوانات است، آثار مهم و متعددي در استان ايلام وجود دارد که شاخص‌ترين آنها تپه علي‌کش در دهلران است.
در اين تپه برابر مطالعات هيات بين‌المللي به سرپرستي پروفسور فرانک هول (62-1961 ميلادي) آثار معماري و ابزار سنگي مربوط به هزاره هفتم و ششم قبل از ميلاد به دست آمده که آثار معماري آن بيانگر شکل‌گيري نخستين مجتمع زيستي (روستا مانند) در جهان است.
عصر مفرغ و آهن: اين دوران که هم زمان با دوران قوم کاسي و ايلامي‌ها است، از دوران طلايي تکنولوژي بشري محسوب مي‌شود و کاسي‌ها به عنوان طلايه‌دار تکنولوژي کشف مفرغ معروفيت جهاني يافته‌اند.
در اين دوره آثار به صورت ابزار مختلف از آلياژها و فلزهاي مفرق و آهن با تکنيک خاص خود ساخته شده‌اند، در بررسي‌هاي به عمل آمده توسط هيات بين‌المللي به سرپرستي پروفسور واندنبرگ از قبرستان‌هاي ايلام به ويژه ورکبود، چم‌ژيه، جوب‌گوهر، دمگرپرچينه و بردبال چنار باشي برگ‌هايي زرين بر مطالعات باستان شناسي افزوده شده و بيانگر اين مهم است که در اين دوران استان ايلام جزء مهمي از تمدن کاسي‌ها و ايلامي‌ها بوده‌است.
تمدن ايلامي‌ها مصادف با دوران مفرغ قديم آغاز شده که شاخص‌ترين آثار آن تپه پتک در موسيان و تپه تيغن دره شهر (دوره ايلام ميانه) و سنگ نوشته گل‌گل ملکشاهي است که آشوري‌ها آن را با خط ميخي در هنگام فتح ايلام نگاشته‌اند.
دميرو شيجي، باستان‌شناس فرانسوي عقيده دارد که تپه پتک موسيان همان شهر ماداکتو پايتخت گم شده ايلام باستان است.
دوران ماد و هخامنشي:
در دوران ماد و هخامنشي ايلام جزئي از تمدن‌هاي ماد و هخامنشي بوده که به دليل نزديکي با پايتخت‌هاي باستاني شوش و هگمتانه (همدان) و بيستون از اهميت زيادي برخوردار بوده است. در اين دوران اگر چه تمدن ايلام افول کرده ولي نگاشتن با خط ايلامي توسط پادشاهان هخامنشي بيانگر اهميت ويژه اين منطقه به عنوان يک منطقه شاخص بوده‌است، به نحوي که اغلب کتيبه‌ها ابتدا با خط ايلامي و سپس به پارسي باستان ترجمه و نگاشته شده‌اند. ايلام عليرغم اينکه جزئي از اين امپراطوري‌ها بوده ولي همواره استقلال خود را به صورت نسبي حفظ کرده و داريوش چند بار ذکر کرده که بارها قيام ايلاميان ر اسرکوب کرده است.
دوران سلوکي-پارت:
در اين دوران برابر متون باستاني، ايلام همانند ساير نقاط ايران جزئي از منطقه تحت قلمرو سلوکيان بوده که پس از انقراض آنان و آغاز دوران پارتي (اشکاني) اين منطقه جزئي از قلمرو اشکانيان شد. نتايج مطالعات انجام شده در تپه فرخ آباد دهلران که توسط هيات‌هاي مختلف ايراني و بين‌المللي مورد مطالعه قرار گرفته حاکي است که در آن هنگام تپه مزبور جزء ايالت " اليم " يا ايلام نو بوده است.
ساير آثار اين دوران به صورت استقرارهاي موقت و کوچ نشيني بوده که بيشتر در حاشيه رودخانه‌ها و دشت‌ها شکل گرفته است.
دوران ساساني:
به علت اينکه در اين دوران استان ايلام في‌مابين تيسفون (بغداد) به عنوان پايتخت ساسانيان و دولت شهرهاي شوش و بيستون و فارس قرار گرفته از اهميتي ويژه برخودار بوده و به همين دليل عمليات عمراني زيادي از سوي دولت مرکزي در اين استان انجام پذيرفته که شامل سه دسته:بناهاي بين راهي و راه‌ها و پل‌هاي باستاني و قلاع و دژهاي باستاني هستند.
معروف‌ترين آثار حفاظت شده آنها عبارتند از: پل گاوميشان، چم نمشت، کور و دوت، کوشک قينفر، قلعه شياخ، قلعه سام، شهرهاي تاريخي سيروان، سيمره دربندو قلاع پشت قلعه، قلعه هزار دره و آتشکده‌هاي موشکان و سياهگل و چهار طاقي دره شهر و طاق شيرين و فرهاد.
در اين دوران استان ايلام به دو ايالت مهرجانکدک در بخش شرقي، به مرکزيت شهر سيمره (دره شهر کنوني) و ايالت ماسبذان به مرکزيت سيروان (محل روستاي سرابکلان فعلي) که گفته مي‌شود قصر انوشيروان نيز در آن قرار داشته، تقسيم مي‌شده است. اين شهرها از شهرهاي مهم و پرجمعيت و آباد آن زمان بوده که جمعيت زيادي را در خود سکني داده‌اند و در اثر وقوع زلزله‌اي مهيب از بين رفته‌اند.
آثار تنگه بهرام چوبينه که در دره شهر قرار دارد، متعلق به بهرام چوبينه سردار ساساني است. به علت کودتاي وي بر عليه خسروپرويز اين پادشاه به روم گريخته و پس از ازدواج با دختر امپراطور روم و گردآوري سپاه به ايران حمله کرده و مجدداً پادشاهي ايران را در دست مي‌گيرد.
دوران اسلامي:
در متون تاريخي آمده که ايلامي‌ها خود اسلام آوردند و محدوده اين استان در دوران اسلامي به عنوان بخشي از ايالت جبال تحت قلمرو خلفاي اسلامي به مرکزيت کوفه و بصره اداره مي شد. بزرگ‌ترين شهر مربوط به اين دوران شهر سيمره (دره شهر) است که در آن طي نه فصل کاوش علمي پژوهشکده باستانشناسي کشور، آثار بديعي از معماري و شهرسازي و تزئينات معماري به ويژه گچبري‌ها با نقش‌هاي منحصر به فرد و خطوط کوفي کشف شده است.
در استان ايلام تا نيمه اول قرن چهارم (سال334 ه.ق) زندگي شهرنشيني از رونق زيادي بر خوردار بوده است که به علت وقوع زمين لرزه بزرگي که همه شهرهاي بزرگ استان در آن نابود شدند، اين شيوه زندگي در استان به زندگي کوچ نشيني تبديل شد. در کتاب‌هاي ياقوت حموي، ابن اثير، حمداله مستوفي، تاريخ طبري و .... به اين مسئله اشاره شده و آورده‌اند که در اثر وقوع زلزله بيست هزار نفر از اهالي شهر پر جمعيت سيمره کشته و اين شهر براي هميشه خالي از سکنه شده است.
محل شهر کنوني ايلام نيز که در آن هنگام (الرذ) ناميده و به دليل آب و هواي مناسب و نزديکي به محل خلافت خلفاي عباسي (بغداد) از مهمترين تفرجگاه‌هاي آنان محسوب مي‌شده‌است. در کتب تاريخي آمده است که المهدي بالله برادر هارون الرشيد در هنگام شکار در اين مکان کشته شده و مقبره وي که به "سه ي مه ي " معروف بوده تا دهه 50 ه.ش به عنوان قبرستان ايلام بر پا بوده و هم اينک محل آن به پارک کودک تبديل شده است.
دوران اسلامي متأخر:
اين دوران شامل سلسله‌هاي افشاريه و زنديه و .... بوده و ايلام جزئي از قلمرو اين سلسله‌ها بوده است.
شاخص‌ترين اثر مربوط به دوران زنديه ساختمان قبلي امامزاده علي صالح(ع) " خاسعلي " است که در اثر نوسازي تجديد بنا شده است. از ديگر بناهاي اين دوران مقبره‌هاي امامزاده پير محمد، سيد صلاح‌الدين محمد آبدانان، معين صالح ماژين و سيد ابراهيم زرين آباد است .
حکومت محلي واليان فيلي (دوره صفويه تا پهلوي):
پس انقراض سلسله محلي حسنويه کرد، در هنگامي که شاهورديخان سرسلسله اتابکان فرمانروايي خرم آباد را از دولت مرکزي تحويل گرفت، حسينقلي خان فيلي را والي منطقه پشتکوه کرد. وي نيز قصبه دي والا "دهبالا " را مرکز حکومت خود قرار داده و آن را "حسين آباد فيلي" نام نهاد.
شاخص‌ترين آثار مربوط به اين دوران قلعه‌هاي والي فيلي در ايلام و در حاشيه رودخانه کنجاچم مهران است. ساخت چند قلعه و قنوات و سنگ نوشته نيز از جمله ديگر اقدامات واليان فيلي بوده که معروف‌ترين آنها سنگ نوشته تخت خان در صالح آباد است که بيانگر شيوه حکومت واليان بوده به صورت کوچ نشيني بوده است. متاسفانه برخي آثار واليان به علت توسعه شهرها تخريب شده‌اند.
از نکات برجسته اين دوران استقلال نسبي سلسله ميره " حاکمان" محلي دره شهر بوده که مناطق لرنشين استان را تحت فرمان خود داشته و عليرغم اينکه حکم خود را از والي پيشکوه (لرستان) دريافت مي‌کرده‌اند، ولي خراج‌گزار والي پشتکوه(فيلي) بوده‌اند.
اين مسئله يادآور تقسيم استان به دو ايالت در دوران ساساني، اسلامي است. قلمرو حکومت واليان از جنوب به شوش، از شرق به لرستان و از غرب تا منطقه کوت و عماره در جنوب تا خانقين و مندلي در شمال عراق (مناطقي که کردهاي شيعه مذهب در آن ساکن هستند) بوده است.
دوران معاصر
پنج سال پس از روي کار آمدن رضاخان، وي سپاه والي وقت ايلام "غلامرضا خان فيلي" را به عنوان آخرين حاکم ملوک‌الطوايفي ايران شکست داد و والي به عراق گريخت و در نجف اشرف ساکن شد.
هم اينک قبر وي در قبرستان نجف اشرف است. به دستور رژيم بعثي و در جهت اجراي سياست تعريب (عرب جلوه دادن) کردهاي فيلي سنگ قبر وي و ساير کردها که به فارسي و يا کردي روي آنها نگاشته شده بود شکسته و به دلخواه رژيم بعثي روي آنها با رسم و خط زبان عربي به ذکر مشخصات متوفيان بسنده شده است.
در سال 1316 و پس از جلوس رضا خان پهلوي استان ايلام جزء استان کرمانشاهان (استان پنجم) شد و سپس در سال 1343 به فرمانداري کل تبديل شد. روستاي حسين آباد فيلي نيز با پيشنهاد فرهنگستان ايران به "شهر ايلام" تغيير نام يافت و در سال 1353 اين منطقه به عنوان استان ايلام در تقسيمات کشوري رسميت پيدا کرد.
ايلات استان:
تنوع لباس، گويش‌ها، عادات، مراسم و غيره در نزد ايلات و اقوام مختلف يک بستر مناسب براي تقويت امر گردشگري است. استان ايلام نيز به دليل وجود ايلات مختلف کرد، لک، لر و عرب از اين حيث داراي تنوع ويژه‌اي است. اغلب ساکنان استان کردهاي شيعه مذهب (در حدود 98 درصد ) هستند.
لرها عمدتاً در شرق و جنوب به صورت پراکنده و لک‌ها در شمال شرقي و شرق به صورت پراکنده و عرب‌ها در جنوب غربي به صورت متمرکز و کردها در کل استان پراکنده هستند. گويش غالب اهالي استان کردي فيلي و همگي شيعه مذهب هستند
ورود به حساب کاربری
زندگی کتابی است ، که بدون سفر یک صفحه آن بیشتر خوانده نمی شود.
