در بيرون محوطه اصلي شهر سقز، بناها، تل‌هاي باستاني و همچنين قبرستان‌هاي متعدد مربوط به ادوار مختلف تاريخ سکونت انسان مشاهده مي شود . اما از همه اين داده‌ها مهمتر، مي توان به غار کرفتو و قلعه باستاني زيويه اشاره کرد .
غار کرفتو در فاصله 75 کيلومتري شمال شرق سقز قرار دارد ، که از يک صخره طبيعي تشکيل شده است . در آن، اتاق‌ها و دهليزهايي وجود دارد که نيمي از آنها دست ساز و نيم ديگر طبيعي‌اند .
با توجه به مطالعات و کاوش‌هايي که در اين محوطه انجام شده است . مي وان آن را به دوره نوسنگي نسبت داد.
همچنين کتيبه يوناني که در سر در ورودي يکي از اتاق‌هاي طبقه سوم اين غار وجود دارد و غار را به عنوان محل سکونت هرکول معرفي مي‌کند و نيز نقش‌هايي که اغلب مي توان آنها را به دوره اشکاني نسبت داد، به اين نکته دلالت دارند که اين غار در ادوار مختلف تاريخي و پيش از تاريخ ، مورد استفاده انسان بوده است .
بر اساس کاوش‌هاي باستان شناسي که طي چند دهه اخير در تپه باستاني زيويه صورت گرفته است ، مي توان قدمت آن را به دوره ماننايي نسبت داد ، که از آن به عنوان يکي از پايتخت‌هاي آنها ، استفاده مي‌شد.
موقعيت مسجد دو مناره
مسجد دو مناره سقز واقع در محله ميان قلعه سقز و در دامنه يگانه تپه تاريخي داخل شهر ؛ يعني نارين قلعه و در واقع در بافت قديم شهر در خيابان امام خميني و پشت حسينيه سقز قرار دارد .
اين مسجد در محيطي آزاد ساخته شده و از هر طرف باز است. از طرف شمال به يک کوچه سه متري محدود به تپه قلعه قديم نارين قلعه و خيابان امام و از طرف جنوب به محوطه باز حوضخانه راه دارد.
در جهت غرب به يک گذرگاه چهار متري و از طرف شرق نيز به يک کوچه يک متري محدود است. اين مسجد در سال 1380 با شماره ثبتي 2600 جزء آثار ملي کشور به ثبت رسيد.
ارزش تاريخي مسجد
بناي مسجد طبق روايات محلي به زمان شيخ حسن مولان آباد ، از عرفاي حکيم رياضيدان مشهور عصر افشاريه مربوط مي‌شود.
هنگام عزيمت نادرشاه افشار به بغداد وي از منطقه سقز عبور کرد و طبق درخواست شيخ حسن مولان آباد براي ساخت مسجدي براي اهالي شهر سقز نادرشاه دستور ساخت اين مسجد را در بافت قديم شهر سقز داد.
در حال حاضر نيز برخي از اهالي منطقه به اين مسجد مسجد شيخ حسن مولان آباد مي‌گويند.
از نشانه‌ها و دلايل صحت اين مدعا آن است که در اين سفر نادرشاه دو عصاي مرصع و يک سفره منقوش زيباي چرمي را نيز به شيخ حسن هديه مي‌دهد.
اين وسايل امروز در قريه مولان آباد که آرامگاه اين عارف عالي رتبه در آن قرار دارد، نگهداري مي‌شود.
همچنين ، يک جلد کلام ا… مجيد خطي در مقبره شيخ حسن است و تاريخ آن به اواخر دوره افشاريه دلالت دارد .
گلدسته‌هاي مسجد
موقعيت دو گلدسته بسيار زيباي اين مسجد که وجه تسميه مسجد نيز شده‌اند ـ بدين صورت است که دو گلدسته در ضلع شرقي و غربي مسجد و دقيقا در موازات محراب مسجد قرار گرفته‌اند.
هر دو گلدسته ، به صورتي بنا شده‌اند که نيمي از آنها داخل ديوارهاي مسجد قرار دارد و نيمه ديگر آن نيز بيرون است.
براي ساخت منارهها در پي، از سنگ استفاده شده و براي بدنه، کلا آجر و کاشي‌هاي معقلي رنگي به کار رفته است.
اين گلدسته‌ها با استفاده از کاشي‌هاي معقلي و با نقوش زيباي هندسي ، تزيين شده اند. البته، تزيينات کاشيکاري دو گلدسته متفاوت است . و در کل گلدسته ضلع غربي تزيينات بيشتري دارد.
براي ورود به داخل گلدسته‌ها ، از پشت بام و از طريق دريچه کوچکي که با يک فرم در هر دو مناره تعبير شده است مي توان به داخل مناره ها راه يافت.
انتهاي منارهها با شش ستون استوانه‌اي کوچک و با ارتفاع تقريبي يک متر به سقف منارهها منتهي مي‌شود.
ارتفاع گلدسته ضلع غربي از سطح پشت بام حدود 5 متر و 30 سانتيمتر است و2 متر و 8 سانتيمتر قطر دارد که با 11 پله مي توان به بالاي آن راه يافت.
گلدسته ضلع شرقي نيز ارتفاعي حدود 5 متر و 80 سانتيمتر و قطري حدود 2 متر و 60 سانتيمتر دارد که راه ارتباطي بر بالايي آن نيز از طريق 12 پله ممکن مي‌شود .
حوضخانه
حوضخانه اين مسجد در منتهي اليه ضلع جنوبي مسجد و مجزا از آن ساخته شده است از طريق 14 پله مرمرين سفيد که در غرب مسجد ساخته شده اند ، مي توان به آن راه يافت.
اين حوضخانه از نظر معماري، اهميت فراواني دارد و همزمان با بناي اصلي مسجد ساخته شده است.
پلان کلي ساختمان هشت متر است که اضلاع چهارگانه آن در انتهاي ديوارها به وسيله چهار فيلپوش متوسط به سقفي گنبدي با قطر تقريبي 5 متر منتهي مي‌شود.
براي روشنايي داخل نيز در اطراف گنبد روزنه‌هاي مدوري تعبيه شده است که به راحتي روشنايي داخل حوضخانه را تامين مي‌کند.
در ساخت اين بنا نيز همانند مسجد در پي از سنگ و براي بدنه از آجر استفاده شده است.
شبکه آبرساني حوض و آبريزگاه‌ها در قديم ، بدين صورت بود که آن کاريز به وسيله جوي‌هاي سنگي به داخل حوض سرازير مي‌شد.
اين آب از داخل حوض نيز دوباره به وسيله جوي‌هاي سنگي به ترتيب از آبريزگاه‌ها عبور مي‌کرد و در انتها به بيرون محوطه آبريزگاه‌ها و حوضخانه سرازير مي‌شد.
اين شبکه در حال حاضر آبريزگاه‌ها را شامل نمي‌شودفقط حوضخانه از آب بسيار گوارا و روشن کاريز تغذيه مي‌کند و در آبريزگاه‌ها از آب شهري استفاده مي‌شود .
کاربري بناي مسجد
درباره کاربري بنا و نوع بهره برداري از آن ، بايد ذکر کرد که از اين مسجد از ابتداي ساخت به عنوان پايگاه مذهبي و اجراي فريضه پنجگانه نماز جماعت استفاده مي‌شده است.
همچنين ، طلبه‌اي علوم ديني نيز براي طلب علم، پيش ماموستا و روحاني اين مسجد مي آيند و مدارج علوم ديني را کسب مي‌کنند.
همچنين از طرف اداره کل ميراث فرهنگي استان کردستان پيشنهاد شده است که از اين مسجد در آينده به عنوان کتابخانه ديني و مذهبي نيز استفاده شود.
زندگی کتابی است ، که بدون سفر یک صفحه آن بیشتر خوانده نمی شود.
(Augustine of Hippo)
