آرامگاه سازي يا مقبره در ايران پيشينه‌اي طولاني داشته چنانچه در ميان آثار تاريخي اين سرزمين، معماري آن از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است.

آرامگاه پس از مسجد بيشتر از هر نوع بناي معماري در روزگار اسلام ايران مورد توجه بوده و در بافت جامعه و فرهنگ ايراني ريشه دوانيده و کمتر شهري در اين کشور است که سهمي از چنين بناهايي نداشته باشد.

در عصر سلجوقي، سير تحول آرامگاه سازي دوره اسلامي ايران، روندي رو به رشد و ترقي در پيش گرفت. ترکان سلجوقي موفق شدند که يک حکومت نمونه ايراني اسلامي را خلق و ارائه کنند و در اين ميان نقش اصلي بر عهده وزيران بزرگ ايراني آل سلجوق چون خواجه نظام الملک طوسي بود.

مساجد جامع و بناهاي آرامگاهي عصر سلجوقي مهمترين نمونه‌هايي هستند که نشان گر تعالي هنر و معماري اين دوره هستند. در ميان بناهاي آرامگاهي نيز برج‌ها از مهمترين گونه اين بناها به شمار مي‌روند. مقصود از برج، آن دسته از بناهاي آرامگاهي است که به صورت منفرد با طرح‌ هاي استوانهاي، مکعبي، چند ضلعي و گاه پره دار با پوشش گنبدي از نوع دايره کم خيز و رک ساخته شده و سابقه طولاني در معماري اسلامي ايران دارد.

احتمال مي‌ود تشابه ظاهري اين دسته از بناها با برج‌هاي حصارهاي دفاعي سبب نامگذاري آن‌ها به برج شده است. اين دسته از آرامگاه‌ها از جمله بهترين نمونه‌هاي آرامگاهي ايران هستند که تا کنون به همراه تزئينات هندسي و کتيبه‌هاي تاريخي سالم بر جا مانده‌اند.

در طراحي برج‌ها و مناره‌هاي دوره سلجوقي از اشکال متنوعي چون چهار گوش، دايره، چند ضلعي ساده، چند ضلعي مضرس استفاده شده است. بناي سه گنبد شهرستان اروميه به عنوان مقبره يا آرامگاهي از نوع دايره‌اي شکل است که در ادامه مطالب مورد بررسي قرار مي‌گيرد.

گوشه چشمي بر تاريخچه نهفته در مقبره سه گنبد

آرامگاه سه گنبد در مرکز بافت قديمي شهر اروميه، يکي از کوچه‌هاي منشعب از خيابان استاد برزگر قرار گرفته است. به منظور محصور کردن حريم و جلوگيري از هرگونه صدمه به تزئينات آن، پيرامون محوطه سه گنبد با نرده‌هاي فلزي و محوطه سازي محصور شده است.

اين بنا يک از بناهاي باقي مانده از دوران سلجوقي است که به شکل استوانه با دو نوع مصالح سنگ و آجر ساخته شده است. بخش‌هاي تحتاني بنا تا ارتفاع حدود 6/3 از سنگ‌هاي تراش خورده خاکستري رنگ بوده و از اين بخش به بالا تمام مصالح بنا از آجرهاي چهار گوش است.

طبقه اول اين مقبره دو طبقه‌اي، سردابه خوانده مي‌شود که به وسيله پوششي از طبقه دوم مجزا شده است. سقف اصلي گنبد و ديوارهاي آن به طور کامل سالم و بر جا است. طبقه دوم بنا نيز همچون ساير مقبرهاي دوره سلجوقي برروي سردابه ساخته شده است.

تزئينات سردر ورودي مقبره در نوع خود کم نظير است و به صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسي و کتيبه به خط کوفي تزئين شده است. با توجه به زمان ساختمان و مشابهت بنا با ساير مقابر دوره سلجوقي چنين به نظر مي‌رسد که مقبره يا برج سه گنبد به احتمال زياد محل دفن يکي از بزرگان دوره سلجوقي باشد که نام او بر ما پوشيده است.
براساس بررسي‌هاي انجام شده بر روي کتيبه پيرامون سر در مقبره در سال 1367، نام پادشاهان" شيشقاط المظفري اطال الله بقائه" خوانده شد که احتمال مي‌رود نام شخصيت‌هاي مدفون در اين مکان باشد، فرم بنا و شباهت آن با برج علاءالدين ورامين و مقابر ديگر زمان سلاجقه، دليل گويائي براي اين موضوع است که بناي سه گنبد يکي از مقابر آن دوره است.

دورنمايي از بناي مقبره سه گنبد

در اين بخش فضاها و اجراي معماري بنا از جمله بناي اصلي مقبره، طبقه پايين و بالاي مقبره و تزئينات بنا بررسي شده است.

بناي اصلي مقبره سه گنبد از يک استوانه با مصالح سنگ و آجر که بخشي از آن به صورت تخت درآمده ساخته شده است. پلان کلي بنا به طور تقريبي دايره اي شکل که فضاي داخلي آن به فرم مربع درآمده است. اين بخش داراي دو فضاي مجزا از همديگر است که طبقه پايين به طور تقريبي 4/1 فضاي طبقه بالا را به خود اختصاص داده است.

طبقه پايين مقبره که به طور تقريبي 30 سانتي متر از کف محوطه پيرامون پايين تر است، از داخل با پلاني مربع شکل به ابعاد 14/4 × 75/4 بوسيله گوشه سازي‌هاي چهار طرف و در انتها بوسيله پوشش گنبدي مانندي با خيز بسيار کم اجرا شده است.

اين فضا که به عنوان سردابه از آن نام برده‌اند داراي دو نورگير در طرفين است که با دو نور گير طبقه بالايي ارتباط دارد. کف اين بخش با شکل‌هاي متفاوت آجر فرش اجرا شده که بهترين نوع استفاده از آجر را در کف سازي نشان مي‌دهد.

در مورد کاربري اين بخش، در بيشتر متون‌ها به عنوان سردابه و محل دفن ياد شده است، اما بايد گفت که هيچ گونه آثاري از دفن يا سنگ قبر در اين بخش وجود ندارد و بنابراين عنوان برج به جاي مقبره براي اين بنا شايسته تر است.

طبقه بالاي مقبره که بيشترين و مهمترين فضاي مقبره را به خود اختصاص داده است در ارتفاع 5/2 متري از کف محوطه قرار دارد.

اين طبقه داراي پلاني مربع شکل به ابعاد 5×30/5 است که ورودي آن در ضلع شمالي، نورگيرها در دو طرف به صورت شرقي- غربي اجرا شده اند.

ديوارهاي اين بخش از بنا داراي اندود گچ تا ابتداي گنبد است که در چهار گوشه فضاي بنا، چهار مقرنش زيبا به عنوان تنها تزئينات فضاي اين بخش ديده مي شود. پوشش آن از نوع گنبدي و کف سازي آن به صورت آجرفرش اجرا شده است.

شاخص ترين بخش مقبره نماي ضلع شمالي آن است که داراي دو قاب تزئيني سنگي حاوي مقرنس، گره بندي و کتيبه‌هاي کوفي است که در ايجاد اين نقوش و نوشته‌ها از سنگ‌هاي کوچک و ملات گچ استفاده شده است.

بررسي و مطالعات معماري و سازه‌اي بنا

در هيچ بخش از بناي سه گنبد جايي وجود ندارد که بتوان به طور واضح به خاک و مصالح پي دسترسي پيدا کرد و از روي آن روش ساخت پي را مورد مطالعه قرار داد.

از اين رو در صورت پيشنهاد براي تعبيه سيستم کانال دفع رطوبت در پيرامون ديوار مقبره، مي‌توان سونداژ و مطالعات آزمايشگاهي مربوطه را نيز انجام داد. البته با توجه به معماري اين منطقه مي‌توان حدس زد که پي آن به احتمال زياد از سنگ لاشه و ملات شفته آهک تشکيل شده باشد.

ديوارهاي بناي مقبره سه گنبد از دو بخش سنگي و آجري تشکيل شده که بخش سنگي آن از سنگ‌هاي رسوبي تراش خورده و بخش آجري آن از آجرهاي 20×20×5 اجرا شده است. ملات بين سنگ‌ها و آجرها هرچند به طور کامل به خاطر بندکشي مشخص نيست اما مي‌توان حدس زد که از ملات‌هاي آهکي استفاده شده و در بخش‌هاي مرمت شده جديد نيز از ملات ماسه سيمان استفاده کرده‌اند.

مقبره سه گنبد داراي دو نورگير در دو طرف بنا به صورت شمالي، جنوبي است که به وسيله چهار کانال با دو فضاي طبقه بالا و پايين ارتباط دارد. هرچند در بيشتر نوشته‌ها به عنوان نورگير از آن نام برده شده اما با توجه به موقعيت قرارگيري آن‌ها و دريافت نور ضعيف به داخل، مي‌توان گفت که به عنوان روزنه‌هايي براي کوران هوا به وجود آمده است.

مقبره داراي دو در در طبقه پايين و بالا است که در پاييني آن از جنس آهن در دوره هاي بعدي به بنا الحاق شده و در طبقه بالايي آن نيز از نوع درهاي دو لنگه چوبي است که با توجه به عکس‌هاي قديمي اين در نيز جزء الحاقات دوره هاي بعدي بنا به شمار مي‌رود.

پوشش دو طبقه مقبره سه گنبد از نوع آجري بوده که معماري طبقه پائين به دليل پايين بودن ارتفاع آن با گوشه سازي، فضاي مربع را به فضاي دايره تبديل کرده و سپس با پوشش گنبد مانند با خيز بسيار کم آن را پوشش داده است. در طبقه بالا نيز با استفاده از گوشه سازي و ايجاد مقرنس در چهار طرف به وسيله گنبد که به صورت گرد چين اجرا شده آن را پوشش داده‌اند.

پوشش کف سازي فضاهاي دو طبقه مقبره پوشيده از آجرفرش که موازي با ديوارهاي طرفين اجرا شده و در آخر با ملات گچي بندکشي شده است.

نوشته روي آجرها «ياشار» نشان مي‌دهد که اين آجرها جديد کار شده‌اند، البته آجرهاي طبقه پايين با توجه به ابعاد و نوع روش آن به صورت عمودي اجرا شده‌اند و با آجرهاي طبقه بالا متفاوت هستند که مي توان گفت که از آجرهاي اصلي بنا هستند.