براي ديدن عکس های گنبد علویان در همدان (اينجا) را کليک کنيد
گنبد علويان در استان همدان از لحاظ هنر گچ‌بري و آجركاري از آثار ارزشمند و كم‌نظير سده‌هاي مياني دوره‌ي اسلامي‌قرن‌هاي ششم و هفتم به شمار مي‌رود. اين بنا به‌صورت چهارضلعي در ابعاد 1228 در 12225 متر و ارتفاع 1115 متر ساخته شده است و چهار جرز ستون‌مانند به ارتفاع 995 متر و قطر حدود دو متر شبيه برج در چهار گوشه، آن‌را در ميان گرفته‌اند. هريك از برج‌ها پنج تاق‌نماي فرورفته‌ي مثلثي به ارتفاع هشت متر، عرض يك متر و عمق نيم متر دارد كه از نظر مقطع، جرزها (برج‌ها) را به‌صورت نيمي از يك ستاره‌ي هشت‌پر درآورده است.
در جبهه‌ي شمالي بنا تاق‌نمايي جناقي از نوع هفت و پنج به ارتفاع 10 متر و عرض حدود 555 متر ديده مي‌شود و درون آن قابي مستطيل‌شكل به ارتفاع 5560 به‌صورت برجسته قرار گرفته و ورودي بنا با تاقي جناقي‌به عرض 1160 و ارتفاع 3340 درون آن تعبيه شده است. بر فراز ورودي و درون كادر مستطيل‌شكل يادشده گچ‌بري‌هاي برجسته‌ي لانه‌زنبوري شامل گل و بوته‌هاي درهم پيچيده به‌شكل زيبايي خودنمايي مي‌كنند. بر حاشيه‌ي خارجي كادر نيز كتيبه‌اي گچ‌بري شده شامل آياتي از قرآن مجيد به خط كوفي مشاهده مي‌شود. پيشاني تاق‌نما را نيز گچ‌بري مثلثي و ستاره‌اي‌شكلي به‌صورت بديع تزيين كرده است. بين تاق‌نما و برج‌هاي اطراف را نيز دو سطح مستطيل‌شكل هم‌ارتفاع با كل بنا و به عرض 80 سانتي‌متر، پوشيده از تزيينات گچ‌بري و نيز دو سطح نيم‌دايره كه با آجرهاي راسته و خفه تزيين شده‌اند، تشكيل مي‌دهد.
اضلاع غربي و شرقي، هر كدام دو تاق‌نما به ارتفاع 885 متر و عرض چهار متر دارند كه درون آن‌ها با كادري برجسته شامل طرح‌هاي تودرتو تزيين شده است. بر فراز تاق‌نماها و قسمت‌هاي‌انتهاي برج‌ها بقايايي از كتيبه‌اي آجري و برجسته به خط كوفي مشتمل بر آيات نخستين سوره‌ي دهر ديده مي‌شود. سطح شبستان ورودي بنا نسبت به زمين‌هاي اطراف و ديوارهاي خارجي بنا در ارتفاع 112 متر واقع شده است كه اكنون هفت پله ارتباط بيرون و داخل را ممكن مي‌كند. در هر كنج بنا دو تاقچه رفيع و نيز دو تاق‌نما در اضلاع غربي و شرقي قرار دارند كه از تزيينات زيباي گچ‌بري پوشيده‌اند.
محراب اين بنا نيز كه در ضلع جنوبي واقع شده با تزيينات بديع گچ‌بري بر غناي اين اثر افزوده است. نورگيرهاي نزديك به سقف روشنايي مناسبي را به محوطه‌ي داخلي بنا مي‌بخشند و راه‌پله‌اي كم‌عرض از درون برج شمال شرقي وصول به سقف و نيز راه‌پله‌اي كه به‌صورت غيرمتعارف درون محراب ايجاد شده است، راه‌يابي به سرداب بنا را كه دو قبر متعلق به بزرگان خاندان علويان در آن واقع شده‌است، ممكن مي‌سازند.
سرداب از شش حجره با تاق‌نماهاي جناقي تشكيل شده است و قبور يادشده به‌شكل حجمي مكعب‌مستطيل شكل، پوشيده از آجرهاي لعابدار فيروزه‌اي در وسط آن‌ها قرار گرفته‌اند. شكل ظاهري اين بنا شبيه گنبد سرخ مراغه ساخته‌شده در سال 542 هجري قمري است و ابعاد داخلي و تزيينات غني و متراكم و در عين حال رمزآلود چشم‌نواز درون بنا به گنبد حيدريه‌ي قزوين متعلق به اوايل قرن شش هجري شباهت دارد. از اين رو، گنبد علويان همدان را نيز بايد از بناهاي اين دوره به‌شمار آورد.
