حسين جمالي‌فرد- حسين جمالي‌فرد_در گذشته دسترسي ساکنان سکونت‌گاه‌هايي که در نزديکي دريا قرار داشتند به آب شيرين به غير از آب باران تقريباً محال بوده است. اين آب باران اندک هم تنها در فصولي خاص از سال و خيلي کم و کوتاه مدت مي‌باريد.
آب شيرين که مايه حيات و ضامن ادامه زندگي در اين منطقه بوده است ساکنانش را بر آن داشت تا با چاره انديشي به ذخيره‌سازي آب شيرين بپردازند. پس همانند ديگر مردمان ايران زمين که سختي‌هاي اقليم آنان را به چاره‌انديشي و ابتکار وا مي‌داشت، فضايي براي جمع آوري و نگهداري آب شيرين ساختند که برکه ناميده شد. محدوديت‌ها و معذوريت‌هاي اين منطقه آنها را به عدم تقليد ساخت اين فضاها از ديگر نقاط واداشته است.
برکه‌ها که مختص به مناطق گرم مرطوب جنوب کشور و حوزه ساحلي خليج‌فارس و درياي عمان است نوعي از آب انبار است که آب آنها از آب باران تامين مي‌شود.
بدليل اينکه براي جمع‌آوري آب باران حوزه وسيعي از اراضي اطراف برکه‌ها تحت‌الشعاع قرار مي‌گيرند و اين جمع‌آوري نياز به احداث کانال و زير ساخت‌هايي دارد، به دليل شيوه آبگيري برکه‌ها معمولا برحسب مقدار نياز برکه‌ها به صورت مجموعه‌اي ساخته مي‌شوند که اين موضوع را در برکه‌هاي هرمزگان مي‌توان مشاهده کرد. هر چند در بعضي از موارد که امکان آبگيري و استحصال آب ميسر بوده، بر حسب نياز در درون شهرها به صورت پراکنده نيز ديده مي‌شوند.
برکه‌ها از آب انبارهاي مناطق ديگر ساده‌تر هستند و از يک تنوره، يک مخزن و درگاه‌هايي براي آبگيري و استحصال آب تشکيل مي‌شود. با وجود سادگي بسيار در ساخت آنها از تنوع بسياري برخوردارند که هر يک با يک ويژگي کوچک و بزرگ از ديگري متمايز مي‌شود.
عمق برکه‌ها به دليل نزديکي به دريا و بالا بودن سطح آب‌هاي زيرزميني به طور معمول از شش متر تجاوز نمي‌کند و دهانه آنها نيز به دليل محدوديت در نوع مواد و مصالح شکل‌دهنده و ساختار از 20 متر تجاوز نمي‌کند.
آب انبارها و برکه‌ها به طور معمول از اجزا زير تشکيل شده‌اند:
مخزن: براي ذخيره‌سازي آب
محل برداشت آب: در برکه‌ها همان ورودي يا بازشو است که توسط يک دلو يا سطل و طناب آب استخراج مي‌شود، ولي در آب انبارها توسط شير که در ناحيه پاشير آب انبارها وجود داشته برداشت مي‌شده است.
گنبد: براي پوشش مخزن که از نوع گنبد يک پوش است. لازم به ذکر است که در آب انبارهايي که مخزن آنها با پلاني به غير از دايره اجرا شده است به جاي گنبد از طاق و تويزه استفاده شده است.
اجزا و عناصر ديگري نيز در بعضي از برکه‌ها ديده مي‌شود که بر حسب نياز و موقعيت قرارگيري در نوع، تعداد و فرم متغير هستند و عبارتند از:
سردر: بيشتر آب انبارها و برکه‌ها براي ورودي خود فضايي به نام سر در دارند که به مکان برداشت آب ختم مي‌شود. سردر، دهليز و پاشير در بيشتر آب انبارها به صورت منفرد ديده مي‌شود مگر در موارد استثنايي مانند آب انبار شش بادگير يزد که يک سردر ورودي و پاشير براي مسلمانان و يکي براي زرتشتيان ساخته شده است.
چاه يا مخزن فاضلاب: در کف پاشير به طور معمول يک چاه در کنار تنوره مخزن دفع فاضلاب احداث مي‌شده است. در بعضي از موارد ديده مي‌شود که مخزن به شبکه فاضلاب شهري متصل شده است.
شير: براي برداشت آب در داخل پاشير نصب مي‌شده که به سهولت بتوان از آب استفاده کرد. براي جلوگيري از ازدحام جمعيت در بعضي از موارد چندين شير در يک سطح و يا با اختلاف ارتفاع ديده مي‌شود. شير و يا شير‌ها براي اينکه گل و لاي کف مخزن را انتقال ندهند کمي بالاتر از کف مخزن نصب مي شده‌اند تا گل و لاي انباشته شده در کف مخزن از طريق شير انتقال پيدا نکند.
شنگه: در بالاي گنبد و براي دسترسي آسان به نوک گنبد احداث مي‌شده است که تا کنون به جز مواردي در برکه‌هاي حاشيه دريا موردي توسط نگارنده با اين کاربري ديده نشده است.
دريچه آبگيري: در بالاي تنوره مخزن يک يا چند دريچه براي پر کردن و آبگيري دوباره آن ساخته شده است. اين دريچه‌ها به کانال‌هاي هدايت آب منتهي مي‌شوند. در مورد برکه‌ها در مواردي اين دريچه‌ها همان مکان برداشت آب هستند.
کتيبه: در بعضي از موارد براي اطلاع ديگران از زمان و نام سازنده و نحوه بهره‌برداري از آب انبارها در ناحيه سردر يک کتيبه سنگي نصب مي‌شود.
شيوه‌ي ساخت برکه ها نيز منحصر بفرد است. مخازن برکه ها را به سه دليل به طور کامل درون زمين احداث مي کردند:
فشار نيروهاي جانبي حاصل از آب درون مخزن موجب رانش ديوارهاي مخزن مي‌شود که براي مهار آن نياز به پشت بندهاي قطور است و اين خود نيازمند صرف انرژي و هزينه زيادي مي‌باشد. ولي با احداث مخازن در زير زمين خاک پشت ديوارها به طور طبيعي استحکام و مقاومت سازه را در برابر فشارهاي دروني تضمين مي‌کند.
به دليل اينکه آب مخازن از آب جاري نهرها و قنات‌ها و يا آب باران تامين مي‌شود، مخازن بايد پايين‌تر از سطح جريان آب ساخته شوند تا به طور طبيعي آب بر آنها سوار باشد و هزينه و انرژي اضافه صرف انتقال آب به داخل مخزن نشود.
با توجه به اينکه هرچقدر در عمق زمين بيشتر وارد شويم، درجه حرارت کمتر مي‌شود ( تا جايي که در عمق بيش از شش و نيم متر درجه حرارت برابر ميانگين درجه حرارت ساليانه روي سطح زمين است ) به همين دليل آب داخل برکه‌ها در تابستان گرم نمي‌شد.
درحال حاضر بيش از 120 برکه در هرمزگان مورد شناسايي قرارگرفته و تعدادي از آنها نيز توسط سازمان ميراث‌فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري استان مرمت و احيا شده است./115
*کارشناس مرمت و احيا بناهاي تاريخي
ورود به حساب کاربری
زندگی کتابی است ، که بدون سفر یک صفحه آن بیشتر خوانده نمی شود.
