گنبد سلطانيه ، در شهر سلطانيه در استان زنجان قرار دراد و يکي از شاهکارهاي معماري دوره اسلامي است
اين گنبد در حد فاصل سال‌هاي 704 تا 712 قمري، به دستور اولجايتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با توليت و نظارت خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني ساخته شده است. سلطانيه، زماني پايتخت و مسکن شهرياران ايران بوده و امروزه نيز آرامگاه سلطان محمد خدابنده است.
گنبد سلطانيه که در مسير تهران - زنجان از دور به رنگ نيلگون در پهنه دشت فراخ سلطانيه ديده مي‌شود، گنبدي عظيم و يک پوشش است که از بي‌نظيرترين گنبدهاي يک پوشش زيبا به شمار مي‌آيد. گنبد سلطانيه از نظر حجم، سبک معماري، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزاي مختلف، ايستايي و مقاومت بنا، و زيبايي‌شناسي و تزيينات، نمونه¬اي منحصر به فرد و نقطه تحولي در معماري اسلامي به شمار مي‌آيد.
در قسمت جنوبي گنبد، آثار ساختمان مسجدي که محراب آن داراي حاشيه گچبري است، ديده مي شود. با ملاحظه دقيق اين بناي عظيم، به نظر مي‌رسد که علاوه بر محل آرامگاه اصلي که شامل ساختمان مرکزي گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، بناي معظم و عالي ديگري جنب آرامگاه بوده است. کاشي‌هاي طلايي رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره هاي آن از لحاظ هنر کاشي پزي فوق العاده ممتاز و کم نظير است. پلان بنا در رقوم همکف و طبقه اول با فضاهاي اطراف مرتبط با گنبد، نزديک به مستطيل و ادامه مجموعه در طبقه دوم و سوم داراي پلان هشت ضلعي است. اين بنا از سه فضاي گنبدخانه، تربتخانه و سردابه تشکيل شده است.
گنبد آرامگاه اولجايتو، با ارتفاع 50/48 متر و قطر دهانه 40/24 متر، بزرگترين گنبد تاريخي در ايران و بزرگترين گنبد آجري در جهان مي‌باشد. اين گنبد نخستين گنبد دو جداره در جهان است که نمي‌توان نمونه‌اي قديمي‌تر از آن در جهان يافت. ضخامت گنبد 160 سانتي‌متر و فضاي خالي بين دو پوسته 60 سانتي‌متر است.
سيستم دو جداره بودن گنبد در ارتباط با مسايل ايستايي قابل بررسي است. به طوري که به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهاي خمشي و برشي، آن را توخالي و بنا را در مقابل زلزله آسيب‌ناپذير کرده است. در فضاي گنبدخانه، 8 جرز سنگين با عرض 78/6 متر قرار دارد که وزن 1600 تني گنبد را به شالوده‌ها منتقل مي‌کنند. سطح مقطع هر کدام از اين جرزها حداقل 50 متر مربع و بار وارده بر آن 200 تن محاسبه شده است. در زواياي اضلاع 8 ضلعي در طبقه سوم (پشت بام) گنبدخانه، هشت مناره تعبيه شده است. وجود اين مناره‌ها، يکي از عناصري است که در حل مسايل استاتيکي نقش موثري داشته و نيروهاي فشاري اين عناصر، نيروهاي رانشي گنبد را خنثي کرده و آنها را به جرز و پي منتقل مي‌کنند.
دومين فضاي آرامگاه اولجايتو، فضاي تربتخانه است که به شکل مستطيل با طول ضلع 60/17 متر و عرض 8/7 متر و با ارتفاع 16 متر، محراب مجموعه را در جرز جنوبي در خود جاي داده است. سردابه سومين فضاي آرامگاه است که ورودي آن در ايوان جنوبي تربتخانه قرار دارد. در وسط آن محل قبر و در طرفين آن دو فضاي کوچک وجود دارد. اين بناي 1600 تني در 700 سال گذشته تنها 2 تا 8 سانتي‌متر نشست داشته است. در حالي که ضخامت پي بنا فقط نيم متر است و تنها در قسمت شمالي بنا به 5/1 متر مي‌رسد. گنبد سلطانيه از نظر تزيينات، بسيار غني بوده و در آن تزيينات مختلف گچبري، کاشي‌کاري، کتيبه‌نويسي، تزيينات رنگ و نقاشي، تزيينات سنگي و چوبي، در نهايت دقت و زيبايي اجرا شده است. تزيينات گچبري در سقف ايوان‌هاي 24 گانه طبقه دوم بنا، از زيباترين نمونه‌هاي گچبري در بناهاي اسلامي به شمار مي‌آيد. در اين آرامگاه، براي نخستين‌بار در تاريخ معماري اسلامي، در سطح پيچيده و مفصل از هنر کاشي‌کاري استفاده شده است. البته تزيينات در اين بنا دو لايه بوده و درباره اين پديده فرضيات گوناگوني ارائه شده است. در رابطه با کاربرد بنا به عنوان ساعت آفتابي بايد گفت که نوري که از سوراخ اصلي گنبد مي‌تابد، نشان‌دهنده زمان ظهر، نوري که از پنجره‌هاي بزرگ مي‌تابد نشان‌دهنده ساعت و نور پنجره‌هاي کوچک نشان‌دهنده حدود دقيقه است.
