سيد صلاح الدين رحيمي - اين بنا در ضلع شمالي خيابان امام (ره) و در بافت قديم شهر سنندج قرار دارد. اين خيابان که مسجد اکنون در کنار آن واقع شده است از سال 1310 شمسي به بعد ايجاد شده است. هر چند که مدخل ورودي مسجد دقيقاً در کنار خيابان قرار دارد، ولي به نظر مي‌رسد که موقعيت مسجد نسبت به گذشته متفاوت بوده است. اين موضوع نشانگر اين امر است که در محل اين خيابان احتمالاً کوچه‌اي قرار داشته که مسجد را به ميدان ارگ در ضلع شرقي مسجد (ميدان مقابل ارگ) متصل مي‌کرده است.همانطور که از نام اين بنا مشخص است، مسجد_مدرسه دالاحسان ترکيبي از مسجد و مدرسه است. اين بنا داراي يک حياط، شبستان ستون‌دار و دو ايوان است که يکي رو به شرق دارد و ديگري رو به سمت قبله، حجره‌ها، مدرس‌ها، مدخل ورودي، راهروهاي جانبي و دو مناره اين بنا بر روي ايوان رو به شرق (ضلع غربي حياط مدرسه) ساخته شده است.
در پيرامون حياط مدرسه حجره‌هايي با ايوانچه‌هايي در مقابل آنها ديده مي‌شود. در وسط اين حياط حوض آبي تعبيه شده که آب آن از قنات معروف به مسجد دارالاحسان تأمين مي‌شده است. ايوان رو به شرق مسجد که در ضلع غربي حياط مدرسه قرار دارد، علاوه بر عملکرد يک ايوان با شکوه، مدخل ورودي به داخل شبستان مسجد است. به طور کلي، در نگاه نخست اين بناي با شکوه به صورت يک بناي يک ايواني از نظر سبک‌شناسي مساجد ايراني مي‌شود. البته اين نکته قابل توجه است که مسجد ايواني رو به جنوب دارد که دو مدخل در آن تعبيه شده است. چون اين مدخل‌ها در طرفين محراب قرار دارند، احتمالاً راهي براي ورود و خروج والي يا مقامات سياسي و ديني بوده‌اند و بعيد به نظر مي‌رسد که راه ورودي عامه مردم بوده باشند.
به اعتقاد برخي از مورخين محلي، امان الله خان والي بزرگ کردستان قصد ساخت فضاها و حياطي در مقابل ايوان جنوبي که اکنون محل خيابان و ساختمان‌هاي پيرامون است را داشته ولي موفق به انجام آن نشده است. البته شايد اين سبک معماري، خاص مساجد منطقه کردستان باشد که در زمان واليان در اين منطقه مرسوم شده است. در اين سبک معماري، يک ايوان رو به سمت شرق در حياط مدرسه و ايواني رو به سمت جنوب در قسمت جنوبي مسجد تعبيه مي‌شده است.
شايد اين امر متأثر از معماري شمال غرب ايران باشد که بناها عموماً ايواني ستون‌دار رو به سمت جنوب دارند.اين سبک معماري در مناطق آذربايجان، کردستان و همدان رايج بوده است. اما در اينجا اين نوع معماري در مساجد_مدرسه مرسوم شده و به ويژه اين سبک در طراحي و ساخت مسجد_مدرسه دارالاحسان به خوبي اجرا شده است.
در ساخت مساجد شهر سنندج و حتي مساجد ساير شهرهاي استان کردستان از اين شيوه معماري الهام گرفته شده است و مساجدي چون مسجد والي (دارالامان)، مسجد وزير، مسجد ميرزا فرج الله و مسجد عبدالله بيگ سنندج، مسجد خسروآباد شهرستان بيجار و مسجد دومناره سقز با يکديگر قابل مقايسه هستند.
يکي از کاملترين توصيف‌ها درباره معماري اين مسجد_مدرسه که در متون تاريخي محلي دوره قاجاريه آمده است، مربوط به صاحب کتاب حديقه ناصريه است، او نوشته است:
«امان الله خان... و مسجدي را در نهايت شکوه بنا کرد. اسم اين مسجد دارالاحسان است و بسيار عالي و ممتاز و در و ديوار آن کاشيکاري است. شبستاني دارد، بيست و چهار عدد ستون سنگي در آن نصب شده در کتيبه چهار ديوار اين شبستان و کتيبه‌هاي اطراف ستون‌ها تخميناً سه ثلث قرآن مجيد را با کاشي به خطي که شبيه به خط کوفي است، نوشته‌اند که نهايت امتياز را دارد و در دو ايوان بزرگ که يکي رو به قبله و ديگري رو به طرف مشرق در اين مسجد بنا شده است که خيلي بر رونق مسجد افزوده،«ميرزا صادق ناطق» تخلص اصفهاني قصيدهاي به جهت اتمام اين مسجد گفته که تمام مصارع آن قصيده تاريخ اتمام مسجد است. در کتيبه سنگ مرمر ايوان رو به قبله آن که به خط بسيار خوبي ترسيم شده و ميرزا فتح الله خرم تخلص کردستاني نيز قصيدهاي غرائي را به جهت بنا و اتمام اين مسجد است و مصراع اخير هر يک از اشعار قصيده تاريخ اتمام اين مسجد است. انصافاً بسيار صنعت شعري به خرج داده و تا حال هيچيک از شعرا بدين شرح تاريخ و شعري را نگفته‌اند و اين قصيده را نيز در کتيبه سنگ مرمر ايوان شرقي آن مسجد ثبت کرده‌اند. ».
مسجد دارالاحسان داراي بيست و چهار ستون با سرستون‌ها مزين به مقرنس کاري است. بدنه اين ستون‌هاي سنگي به طور قابل توجهي با تزئينات طنابي شکل حجاري شده و در روي آنها طرح گل و بوته نقش بسته است. در بخش فوقاني آنها از آيات سوره‌هاي مختلف ولي متناسب استفاده شده است.
لازم به ذکر است تمام کتيبه‌هاي موجود در اين مسجد با صرف وقت بسيار توسط نگارنده قرائت شده و روشي براي شناسايي و معرفي و مشخص کردن آيات سوره‌ها ارائه شده و آن هم شماره‌گذاري ستون‌ها از 1 تا 24 از سمت چپ به سمت راست از سوي مدخل ورودي است.
مصالح ساختماني
هر چند که در اسناد و متون تاريخي به طور دقيق به تمامي مصالح ساختماني اين بنا و نحوه تامين آن اشاره نشده است، ولي در برخي از متون به مواردي از جمله سنگ‌هاي مرمر ازاره‌ها، ستون‌هاي داخل شبستان و به طور کلي بخش‌هاي عمده مسجد-مدرسه که از محلي به نام قصلان تامين مي‌شده اشاره شده است. قصلان هم اکنون يکي از نقاط مهم استان در جهت تامين سنگ‌هاي مرمر است و در گذشته نيز معادن بسيار غني سنگ مرمر داشته که در ساخت بناهاي بسيار در داخل شهر سنندج از آن استفاده مي‌شده است.
البته در برخي از متون به آوردن کاشيکار و حتي کاشي از اصفهان نيز اشاره شده است. اما بقيه مصالح مانند سنگ، آجر،چوب،گچ و آهک از محل تامين مي‌شده است. چون که در محل کوره‌هاي آجرپزي خوبي وجود داشته است. ولي بعيد به نظر مي‌رسد که کاشي‌ها را در اين شهر ساخته باشند. در واقع اکثر مصالح مورد استفاده در بنا بجز کاشي‌ها از مصالح بوم آورد يا محلي بوده است و در بررسي‌ها مشخص شده است که بيشتر آنها در محل تامين شده‌اند. در حقيقت تلاش زيادي براي استفاده از مصالح بوم آورد صورت گرفته و در اين زمينه توفيق بزرگي به دست آمده است.
تزيينات وابسته به معماري
از مهم‌ترين تزيينات بنا مي‌توان به کاشي‌کاري‌هاي گسترده هفت‌رنگ اشاره کرد که در نماهاي داخلي و خارجي بنا به ويژه در ايوان‌هاي جنوبي و شرقي ديوارهاي حياط مدرسه و نماي حجره‌ها به صورت وسيع ديده مي‌شود.
اين کاشيکاري با خط زيباي ثلث که بر روي آنها نوشته شده، جلوه خاصي يافته است. در باور و اعتقادات اسلامي، وحدت قامت الله، نمادي از کثرت و نگهباناني است که مانع ورود شياطين به مسجد است. در کاشي‌کاري‌هاي هفت‌رنگ نماي ايوان‌هاي مسجد، طرح‌هاي گل و بوته و اسليمي به صورت ترنج و نيم‌ترنج و کاشي‌هاي معلقي با طرح‌هاي هندسي به صورت ستاره‌هاي هشت پر ايراني و يا گلهاي هندسي کار شده‌اند. اين تزئينات به همراه کتيبه‌هاي متعددي که عموماً به خط ثلث و شامل آيات قرآن و احاديث است با شکوه و عظمت خاصي جلوه‌هايي از جلال و جمال خداوند را در کنار هم آفريده است و شکوه اين بنا را دو چندان ساخته است.
به نظر مي‌رسد که هدف باني، معمار و سازنده اين بناي باشکوه ترکيب شکل و رنگ بوده که يکي از ويژگي‌هاي شاخص معماري ايراني است.
هر چند که برخي از کاشي‌کاري‌هاي اين بنا در دوره‌هاي مختلف مرمت شده و ليکن مي‌توان کاشي‌کاري‌هاي اين بنا را به چند گروه عمده تقسيم بندي کرد:
الف) کاشي‌هاي هفت رنگ نماي بيروني و کتيبه‌هاي اين بنا که به رنگهاي آبي، فيروزه‌اي، زرد و سفيد است.
ب) کاشي‌هاي معلقي که دورتادور کتيبه‌هاي سرستون‌ها، کتيبه‌هاي سنگي گوشه‌ها و قاب پنجره‌ها و نيز پيرامون نماهاي بيروني به کار برده شده است.
ج) کاشي‌هاي معلقي که شايد بتوان آنها را نوعي کاشي معرق هم قلمداد کرد و در ترکيب‌بندي طرح‌هاي نماي مناره‌هاي زوجي مسجد بر روي ايوان شرقي استفاده شده است.
از ديگر تزيينات قابل توجه بنا آجرکاري است. اين آجرکاري‌ها به صورت بسيار منظم و به شکل ساده و خفته و راسته در نماهاي بنا کار شده و به نظر مي‌رسد اين اقدام براي تنوع در نماي حياط مدرسه و متفاوت نشان دادن فضاي مدرسه از مسجد انجام شده باشد. در مسجد گچ‌بري‌هايي هم ديده مي‌شود که نمونه آن پيرامون کتيبه وقف‌نامه سينه اسپر ايوان شرقي است. اين تزيينات به صورت گل و بوته به طرح طبيعي آن نزديک‌تر است. اين گچبري عمل استاد محمد رش سنندجي است که ظاهراً در جاهاي ديگر آثار هنري او به جاي مانده است. يکي ديگر از عمده تزئينات در مسجد پس هز سطوح وسيع کاشيکاري ، حجاري وسيعي است که به طرق مختلف در مسجد خودنمايي مي کنند.
حجاري بر روي ستون‌ها
اين مسجد داراي بيست و چهار ستون سنگي است که به طور استادانه پايه، بدنه و سرستون‌هاي آن حجاري شده و از اين حيث با مسجد وکيل شيراز قابل مقايسه است. بر روي تمام پايه‌ها يک طرح به صورت گلهاي برجسته حجاري شده است.
تزيينات بدنه ستون‌ها شامل کاشيکاري توأم با خط و آيات مقدس قرآني است و سرستون‌ها با نوعي مقرنس کاري حجاري شده‌اند و توجه خاص اين بناي باشکوه را نشان مي‌دهند. تنوع حجاري بيانگر اين است که به احتمال فروان گروهي از حجاران در رده‌هاي مختلف زيرنظر استاد کاري شايسته اين اقدامات را انجام داده‌اند. حجاري روي سرستون‌ها به صورت مقرنس و بدنه ستون‌ها به صورت طنابي شکل و پايه ستون‌ها هم ترکيبي از گلهاي طبيعي و نشانه حضور هنرمندان حجار محلي است. به هر ترتيب علاوه بر کتيبه‌ها، ترکيب و قرارگيري ستون‌ها و تزيينات حجاري آنها به شبستان مسجد شکوه و زيبايي خاصي بخشيده است.
گره چيني
بيشتر در و پنجره‌هاي اين بنا به ويژه در و پنجره‌هاي حجره‌ها، مدرسه تماماً با گره چيني تزيين شده است. اين گره چيني زيبا از چوب گردو و طرح آنها هندسي (هشت مربع) است. علاوه بر اين روي درهاي چوبي مدخل ورودي و حجره‌هاي مسجد طرح‌هاي هندسي کنده‌کاري شده است. /104
کارشناس سازمان ميراث فرهنگي کردستان
در پيرامون حياط مدرسه حجره‌هايي با ايوانچه‌هايي در مقابل آنها ديده مي‌شود. در وسط اين حياط حوض آبي تعبيه شده که آب آن از قنات معروف به مسجد دارالاحسان تأمين مي‌شده است. ايوان رو به شرق مسجد که در ضلع غربي حياط مدرسه قرار دارد، علاوه بر عملکرد يک ايوان با شکوه، مدخل ورودي به داخل شبستان مسجد است. به طور کلي، در نگاه نخست اين بناي با شکوه به صورت يک بناي يک ايواني از نظر سبک‌شناسي مساجد ايراني مي‌شود. البته اين نکته قابل توجه است که مسجد ايواني رو به جنوب دارد که دو مدخل در آن تعبيه شده است. چون اين مدخل‌ها در طرفين محراب قرار دارند، احتمالاً راهي براي ورود و خروج والي يا مقامات سياسي و ديني بوده‌اند و بعيد به نظر مي‌رسد که راه ورودي عامه مردم بوده باشند.
به اعتقاد برخي از مورخين محلي، امان الله خان والي بزرگ کردستان قصد ساخت فضاها و حياطي در مقابل ايوان جنوبي که اکنون محل خيابان و ساختمان‌هاي پيرامون است را داشته ولي موفق به انجام آن نشده است. البته شايد اين سبک معماري، خاص مساجد منطقه کردستان باشد که در زمان واليان در اين منطقه مرسوم شده است. در اين سبک معماري، يک ايوان رو به سمت شرق در حياط مدرسه و ايواني رو به سمت جنوب در قسمت جنوبي مسجد تعبيه مي‌شده است.
شايد اين امر متأثر از معماري شمال غرب ايران باشد که بناها عموماً ايواني ستون‌دار رو به سمت جنوب دارند.اين سبک معماري در مناطق آذربايجان، کردستان و همدان رايج بوده است. اما در اينجا اين نوع معماري در مساجد_مدرسه مرسوم شده و به ويژه اين سبک در طراحي و ساخت مسجد_مدرسه دارالاحسان به خوبي اجرا شده است.
در ساخت مساجد شهر سنندج و حتي مساجد ساير شهرهاي استان کردستان از اين شيوه معماري الهام گرفته شده است و مساجدي چون مسجد والي (دارالامان)، مسجد وزير، مسجد ميرزا فرج الله و مسجد عبدالله بيگ سنندج، مسجد خسروآباد شهرستان بيجار و مسجد دومناره سقز با يکديگر قابل مقايسه هستند.
يکي از کاملترين توصيف‌ها درباره معماري اين مسجد_مدرسه که در متون تاريخي محلي دوره قاجاريه آمده است، مربوط به صاحب کتاب حديقه ناصريه است، او نوشته است:
«امان الله خان... و مسجدي را در نهايت شکوه بنا کرد. اسم اين مسجد دارالاحسان است و بسيار عالي و ممتاز و در و ديوار آن کاشيکاري است. شبستاني دارد، بيست و چهار عدد ستون سنگي در آن نصب شده در کتيبه چهار ديوار اين شبستان و کتيبه‌هاي اطراف ستون‌ها تخميناً سه ثلث قرآن مجيد را با کاشي به خطي که شبيه به خط کوفي است، نوشته‌اند که نهايت امتياز را دارد و در دو ايوان بزرگ که يکي رو به قبله و ديگري رو به طرف مشرق در اين مسجد بنا شده است که خيلي بر رونق مسجد افزوده،«ميرزا صادق ناطق» تخلص اصفهاني قصيدهاي به جهت اتمام اين مسجد گفته که تمام مصارع آن قصيده تاريخ اتمام مسجد است. در کتيبه سنگ مرمر ايوان رو به قبله آن که به خط بسيار خوبي ترسيم شده و ميرزا فتح الله خرم تخلص کردستاني نيز قصيدهاي غرائي را به جهت بنا و اتمام اين مسجد است و مصراع اخير هر يک از اشعار قصيده تاريخ اتمام اين مسجد است. انصافاً بسيار صنعت شعري به خرج داده و تا حال هيچيک از شعرا بدين شرح تاريخ و شعري را نگفته‌اند و اين قصيده را نيز در کتيبه سنگ مرمر ايوان شرقي آن مسجد ثبت کرده‌اند. ».
مسجد دارالاحسان داراي بيست و چهار ستون با سرستون‌ها مزين به مقرنس کاري است. بدنه اين ستون‌هاي سنگي به طور قابل توجهي با تزئينات طنابي شکل حجاري شده و در روي آنها طرح گل و بوته نقش بسته است. در بخش فوقاني آنها از آيات سوره‌هاي مختلف ولي متناسب استفاده شده است.
لازم به ذکر است تمام کتيبه‌هاي موجود در اين مسجد با صرف وقت بسيار توسط نگارنده قرائت شده و روشي براي شناسايي و معرفي و مشخص کردن آيات سوره‌ها ارائه شده و آن هم شماره‌گذاري ستون‌ها از 1 تا 24 از سمت چپ به سمت راست از سوي مدخل ورودي است.
مصالح ساختماني
هر چند که در اسناد و متون تاريخي به طور دقيق به تمامي مصالح ساختماني اين بنا و نحوه تامين آن اشاره نشده است، ولي در برخي از متون به مواردي از جمله سنگ‌هاي مرمر ازاره‌ها، ستون‌هاي داخل شبستان و به طور کلي بخش‌هاي عمده مسجد-مدرسه که از محلي به نام قصلان تامين مي‌شده اشاره شده است. قصلان هم اکنون يکي از نقاط مهم استان در جهت تامين سنگ‌هاي مرمر است و در گذشته نيز معادن بسيار غني سنگ مرمر داشته که در ساخت بناهاي بسيار در داخل شهر سنندج از آن استفاده مي‌شده است.
البته در برخي از متون به آوردن کاشيکار و حتي کاشي از اصفهان نيز اشاره شده است. اما بقيه مصالح مانند سنگ، آجر،چوب،گچ و آهک از محل تامين مي‌شده است. چون که در محل کوره‌هاي آجرپزي خوبي وجود داشته است. ولي بعيد به نظر مي‌رسد که کاشي‌ها را در اين شهر ساخته باشند. در واقع اکثر مصالح مورد استفاده در بنا بجز کاشي‌ها از مصالح بوم آورد يا محلي بوده است و در بررسي‌ها مشخص شده است که بيشتر آنها در محل تامين شده‌اند. در حقيقت تلاش زيادي براي استفاده از مصالح بوم آورد صورت گرفته و در اين زمينه توفيق بزرگي به دست آمده است.
تزيينات وابسته به معماري
از مهم‌ترين تزيينات بنا مي‌توان به کاشي‌کاري‌هاي گسترده هفت‌رنگ اشاره کرد که در نماهاي داخلي و خارجي بنا به ويژه در ايوان‌هاي جنوبي و شرقي ديوارهاي حياط مدرسه و نماي حجره‌ها به صورت وسيع ديده مي‌شود.
اين کاشيکاري با خط زيباي ثلث که بر روي آنها نوشته شده، جلوه خاصي يافته است. در باور و اعتقادات اسلامي، وحدت قامت الله، نمادي از کثرت و نگهباناني است که مانع ورود شياطين به مسجد است. در کاشي‌کاري‌هاي هفت‌رنگ نماي ايوان‌هاي مسجد، طرح‌هاي گل و بوته و اسليمي به صورت ترنج و نيم‌ترنج و کاشي‌هاي معلقي با طرح‌هاي هندسي به صورت ستاره‌هاي هشت پر ايراني و يا گلهاي هندسي کار شده‌اند. اين تزئينات به همراه کتيبه‌هاي متعددي که عموماً به خط ثلث و شامل آيات قرآن و احاديث است با شکوه و عظمت خاصي جلوه‌هايي از جلال و جمال خداوند را در کنار هم آفريده است و شکوه اين بنا را دو چندان ساخته است.
به نظر مي‌رسد که هدف باني، معمار و سازنده اين بناي باشکوه ترکيب شکل و رنگ بوده که يکي از ويژگي‌هاي شاخص معماري ايراني است.
هر چند که برخي از کاشي‌کاري‌هاي اين بنا در دوره‌هاي مختلف مرمت شده و ليکن مي‌توان کاشي‌کاري‌هاي اين بنا را به چند گروه عمده تقسيم بندي کرد:
الف) کاشي‌هاي هفت رنگ نماي بيروني و کتيبه‌هاي اين بنا که به رنگهاي آبي، فيروزه‌اي، زرد و سفيد است.
ب) کاشي‌هاي معلقي که دورتادور کتيبه‌هاي سرستون‌ها، کتيبه‌هاي سنگي گوشه‌ها و قاب پنجره‌ها و نيز پيرامون نماهاي بيروني به کار برده شده است.
ج) کاشي‌هاي معلقي که شايد بتوان آنها را نوعي کاشي معرق هم قلمداد کرد و در ترکيب‌بندي طرح‌هاي نماي مناره‌هاي زوجي مسجد بر روي ايوان شرقي استفاده شده است.
از ديگر تزيينات قابل توجه بنا آجرکاري است. اين آجرکاري‌ها به صورت بسيار منظم و به شکل ساده و خفته و راسته در نماهاي بنا کار شده و به نظر مي‌رسد اين اقدام براي تنوع در نماي حياط مدرسه و متفاوت نشان دادن فضاي مدرسه از مسجد انجام شده باشد. در مسجد گچ‌بري‌هايي هم ديده مي‌شود که نمونه آن پيرامون کتيبه وقف‌نامه سينه اسپر ايوان شرقي است. اين تزيينات به صورت گل و بوته به طرح طبيعي آن نزديک‌تر است. اين گچبري عمل استاد محمد رش سنندجي است که ظاهراً در جاهاي ديگر آثار هنري او به جاي مانده است. يکي ديگر از عمده تزئينات در مسجد پس هز سطوح وسيع کاشيکاري ، حجاري وسيعي است که به طرق مختلف در مسجد خودنمايي مي کنند.
حجاري بر روي ستون‌ها
اين مسجد داراي بيست و چهار ستون سنگي است که به طور استادانه پايه، بدنه و سرستون‌هاي آن حجاري شده و از اين حيث با مسجد وکيل شيراز قابل مقايسه است. بر روي تمام پايه‌ها يک طرح به صورت گلهاي برجسته حجاري شده است.
تزيينات بدنه ستون‌ها شامل کاشيکاري توأم با خط و آيات مقدس قرآني است و سرستون‌ها با نوعي مقرنس کاري حجاري شده‌اند و توجه خاص اين بناي باشکوه را نشان مي‌دهند. تنوع حجاري بيانگر اين است که به احتمال فروان گروهي از حجاران در رده‌هاي مختلف زيرنظر استاد کاري شايسته اين اقدامات را انجام داده‌اند. حجاري روي سرستون‌ها به صورت مقرنس و بدنه ستون‌ها به صورت طنابي شکل و پايه ستون‌ها هم ترکيبي از گلهاي طبيعي و نشانه حضور هنرمندان حجار محلي است. به هر ترتيب علاوه بر کتيبه‌ها، ترکيب و قرارگيري ستون‌ها و تزيينات حجاري آنها به شبستان مسجد شکوه و زيبايي خاصي بخشيده است.
گره چيني
بيشتر در و پنجره‌هاي اين بنا به ويژه در و پنجره‌هاي حجره‌ها، مدرسه تماماً با گره چيني تزيين شده است. اين گره چيني زيبا از چوب گردو و طرح آنها هندسي (هشت مربع) است. علاوه بر اين روي درهاي چوبي مدخل ورودي و حجره‌هاي مسجد طرح‌هاي هندسي کنده‌کاري شده است. /104
کارشناس سازمان ميراث فرهنگي کردستان
